Hoe voedsel de wereld veranderde

De belangrijkste oorzaak van de complexiteit van de samenleving waarin wij leven is de manier van het verbouwen en consumeren van voedsel. Ongeveer 11.000 jaar geleden begonnen volken in Eurazië (de zeer vruchtbare sikkel rond de Eufraat en de Tygris) hun jagers- en verzamelelaarsbestaan in te ruilen voor vormen van landbouw. Door sterke veranderingen in het klimaat als gevolg van een nieuwe ijstijd en door de geografische ligging werd het aantrekkelijk om wilde planten te cultiveren en te bewaren, zodat in tijden van schaarste aanspraak gemaakt kon worden op het reservevoedsel dat verbouwd werd. Al snel bleek dit een efficiëntere manier van voedselvergaring te zijn dan het tijdrovende en risicovolle jagen.

Selectie en genetische modificatie
De ligging van dit gebied zorgde er ook voor dat de technieken en kennis over de gewassen relatief snel werden gekopieerd door volken ten westen (Europa) en oosten (India) van Eurazië, waar min of meer hetzelfde klimaat en dezelfde seizoenen gelden. Planten werden geselecteerd op nut en voortplantingssucces. Voor het eerst slaagde de mens erin de natuur te bedwingen en het proces van natuurlijke selectie te veranderen.

Graansoorten (zoals tarwe en rijst) bleken uitstekend geschikt voor het overleven van vele volken: het is een grote bron van proteïne en is lang houdbaar. Niet voor niks is voor veel landen nu nog de graanvoorraad een goede graadmeter voor economische (en politieke) zekerheid, en wordt voedselhulp primair in de vorm van granen gegeven.

Domesticering van dieren
Naast de cultivering van planten is de domesticatie van dieren doorslaggevend geweest voor de ontwikkeling van vele beschavingen. Het voordeel van het hebben van een veestapel was tweeledig. Men had een dierlijke producten zoals vlees, melk en huiden binnen handbereik, waardoor men niet meer op pad hoefde om te jagen. Daarnaast konden sommige dieren worden ingezet voor het bewerken van het land, waardoor met minder mankracht een groter gebied kon worden bewerkt. De mest van de dieren werd bovendien gebruikt om het land vruchtbaarder te maken. Tot aan de industriële revolutie waren dieren de krachtigste machines die de mens had.
Overigens viel het aantal dieren dat gedomesticeerd werden mee. Slechts 14 grote plantenetende zoogdieren werden gedomesticeerd, waarvan het schaap, de geit, het varken, de koe en het paard de belangrijkste waren. Kamelen, yakken, lama’s en rendieren waren beperkt inzetbaar in bepaalde gebieden.

Veranderingen in de maatschappij
Doordat volken niet noodzakelijkerwijs op pad hoefden voor hun voedsel en dus minder mobiel werden, werd er meer tijd besteed aan de ontwikkeling van hun woningen. Er ontstond permanente behuizing, waarbij nieuwe technieken het leven draaglijker moesten maken. Deze investeringen in de huizen kostten veel tijd, dus werden deze taken gedaan door mensen die niet noodzakelijkerwijs op het land hoefden te werken. Door de voedselzekerheid nam de populatie sowieso toe, waardoor een deel van de bevolking zich kon richten op andere taken. Hoewel er bij jagers-verzamelaars waarschijnlijk al wel een verschil bestond tussen taken van mannen en vrouwen, was deze arbeidsdeling niet louter gebaseerd op biologische factoren (borstvoeding geven is een taak die immers alleen vrouwen op zich kunnen nemen). Er ontstonden specialisten in een gemeenschap die nieuwe vaardigheden en technologieën ontwikkelden.

Nieuwe technologie door landbouw
Vrijwel alles wat wij doen kan alleen gebeuren wanneer er voldoende voedsel aanwezig is. Alleen door een voedseloverschot zijn wij in staat ons te richten op andere bezigheden, dat geldt nu nog sterker dan in het verleden. Een aantal ontwikkelingen die essentieel waren voor onze huidige maatschappijen konden ook alleen tot stand komen door de veranderingen in de voedselproductie, zoals hierboven omschreven. Het bewerken van metaal was essentieel voor o.a. landbouw en oorlog. De kolonisatie door het Westen was ongetwijfeld anders verlopen zonder de mogelijkheid om zwaarden, geweren en bommen van metaal te maken.

Nu is het essentieel voor vrijwel iedere verdere technologische ontwikkelingen (informatica, communicatie, medische wetenschap, mobiliteit). De technologie van het bewerken van metaal en uiteindelijk de industriële revolutie was alleen mogelijk door de agrarische revolutie. Alle bijbehorende maatschappelijke fenomenen hebben deze verandering als grondslag.

Leestip: ‘Paarden, zwaarden en ziektekiemen’ van Jarred Diamond. Ook te zien als documentaireserie onder de naam ‘Guns, germs and steel’.